Oorzaken, uitgangspunten en oplossingen

Volgens is mij is er geen begrip waarover zoveel verwarring bestaat als over verantwoordelijkheid. Het is natuurlijk ook best een container begrip en te pas en te onpas worden er naar gegrepen. Met alle projecties, vervormingen en onduidelijkheden die er rondom verantwoordelijkheid zijn is het eigenlijk ook logisch dat zoveel verwarring is. Er zijn meerdere oorzaken die voor deze verwarring zorgen, hieronder heb ik er enkele uitgewerkt die ik in de praktijk veel tegenkom. Vanuit de oorzaken heb ik gekeken naar wat volgens mij belangrijke uitgangspunten zijn voor wat betreft verantwoordelijkheid. Deze uitgangspunten vormen vervolgens weer de basis om helderder en bewuster met verantwoordelijkheid om te gaan. Uiteraard is het begrip verantwoordelijkheid nog vele malen complexer, met de duiding van dit blog probeer ik wat eerste hulp te bieden.

Oorzaken

  • Voorbeelden
  • Impliciet/explicit
  • Drijfveren
  • Afwentelen
  • Gevoel vs realiteit

Oorzaak 1, Voorbeelden

Niet iedereen heeft in zijn of haar leven de juiste voorbeelden van verantwoordelijk gedrag gekregen. Ouders spelen in het geven van dit juiste voorbeeld een belangrijke rol en dat gaat niet altijd goed. Ik zie veel verwarring ontstaan doordat kinderen op jonge leeftijd verantwoordelijkheid nemen of zelfs krijgen omdat ouders of hiertoe niet zelf in staat zijn. Het begint al bij het nemen van verantwoordelijkheid voor het eigen gedrag door ouders. Het ontrafelen van waarom je de dingen doet zoals je ze doet is iets dat ik zeker bij een oudere generatie weinig zie. Het (zelf)onderzoek en de introspectie is meer iets is van de generaties na de babyboomers wat mij betreft.

Voorbeelden te over, bijvoorbeeld van een kind waarvan één van de ouders bijvoorbeeld een drankprobleem heeft en dat zichzelf als vierjarige moet zien te redden bij een laveloos dronken vader. Of de ouders waarvan de relatie niet evenwichtig is en waarbij de kinderen opkomen voor de zwakkere ouder. Of de ouders met onverwerkte trauma’s uit hun eigen jeugd die door onvoorspelbaar gedrag door worden gegeven aan de kinderen.

Wat ik zie gebeuren is dat kinderen zich hier vaak verantwoordelijk voor voelen en gedrag gaan vertonen om de situatie te redden. Dit ontstaan mede doordat een kind nog niet goed is om te onderscheiden waar hij of zij voor verantwoordelijk is. Verantwoordelijkheid wordt genomen door maar voor de ouder te zorgen, door steeds opnieuw harmonie te zoeken, door iedereen te vriend te houden. Er zijn talloze strategieën die kinderen ontwikkelen om met de situatie om te gaan, Twee kinderen in dezelfde situatie kunnen daarbij totaal verschillende strategieën ontwikkelen. Welke strategie er ook wordt ontwikkeld, de verwarring rondom verantwoordelijkheid is al in volle gang.

Het is echter nooit de verantwoordelijkheid van het kind hoe de ouder zich voelt, daar is de ouder altijd zelf verantwoordelijk voor.

Oorzaak 2, Impliciet/expliciet

Een andere oorzaak is dat verantwoordelijkheden vaak impliciet worden doorgegeven, zeker in organisaties is dit het geval. Hierbij wordt verondersteld dat iedereen wel weet wie waarvoor verantwoordelijk is. Het grootste gevaar schuilt hem hierbij in situaties waarbij verantwoordelijken niet hun verantwoordelijkheid nemen en overlaten aan mensen die het vanuit een groot verantwoordelijkheidsgevoel toch wel oppakken. Hierbij leert de verantwoordelijke niet hoe het wel zou moeten en trappen de mensen met een groot verantwoordelijkheidsgevoel maximaal in hun eigen valkuil.

Het overkomt mij zelf overigens ook nog regelmatig terwijl een zuivere overdracht van verantwoordelijkheden zoveel verwarring scheelt. Zo nam ik onlangs een groep over zonder dat mijn rol expliciet genoeg was, het leverde aardig wat gedoe op en het kostte de nodige tijd om deze initiële fout te herstellen. Je eigen verantwoordelijkheid nemen is dus ook hierbij zelf scherp te blijven op de duidelijkheid en deze niet te veronderstellen.

Oorzaak 3, Drijfveren

Er zijn mensen met een sterke sociale drijfveer, die zijn er op gericht om andere mensen te helpen, zo zijn ze als het ware bedraad. In de zorg kom ik veel mensen met deze drijfveer tegen. Het grote gevaar van deze drijfveer is echter dat deze mensen zo druk bezig zijn met zorgen voor anderen dat ze daarbij voorbijgaan aan de zorg voor zichzelf. Er maar vanuit gaan dat het goed komt pakt over het algemeen niet zo goed uit. Bij de begeleiding van een groep artsen heb ik kunnen zien wat het werk van het vraagt. De oplossingen die ik voorbij hoorde komen waren een ontkenning van het probleem. Wat ik zag in de groep was overgewicht, ongezonde leefstijlen en de vlucht naar zichzelf verdoven

Ik vind wat dat betreft de instructies in een vliegtuig erg treffend. Als de druk in de cabine wegvalt dan worden ouders geacht eerst zichzelf te bedienen om daarna de kinderen te helpen. Je kunt een ander pas echt goed helpen als je eerst goed voor jezelf zorgt is ook een overtuiging die door veel sjamanen gebezigd wordt. Als trainer/coach vind ik dit ook een belangrijk principe. Je hebt eerst een groot deel van je eigen problemen op te lossen om de ander zoveel mogelijk los van je eigen binnenwereld en projecties een stap verder te kunnen en mogen helpen. Je neemt eerst de verantwoordelijkheid voor jezelf voordat je een ander kan helpen zijn of haar verantwoordelijkheid te nemen. Let wel, het is hierbij de kunst om de verantwoordelijkheid bij de ander te laten.

Oorzaak 4, Gevoel vs realiteit

Het treffendste voorbeeld dat ik heb is van een salesmanager die zich verantwoordelijk voelde voor de salarissen van de hele organisatie. Dit ging echter heel erg ten koste van zijn eigen gezondheid en omdat hij zelf de relatie tussen werk een gezondheid niet kon of wou zien stopte de coaching al vrij snel, ik houd er niet van om sprookjes in stand te houden. Het was zijn gevoel voor verantwoordelijkheid dat het grootste probleem was en hij name deze in veel te grote mate. De realiteit was namelijk dat iedereen in de organisatie verantwoordelijkheid voor de omzet draagt. Voor mij is dit overigens een mooi voorbeeld van een letterlijk ongezond groot ego. Het is heel simpel, wie ben jij dat jij denkt dat dat jouw verantwoordelijkheid is, zeker als het ten koste dreigt te gaan van jezelf en daarmee je naasten.

Er is dus een verantwoordelijkheidsgevoel en er is de realiteit met de werkelijke verantwoordelijkheid, het onderscheid hiertussen is heel belangrijk.

Oorzaak 5, Afwentelen is makkelijker

Veel verwarring over verantwoordelijkheid ontstaat ook doordat vaak in een verwijtende sfeer projecties plaatsvinden of als eigen problemen geëxternaliseerd worden. Ik heb zelf situaties meegemaakt waarin de problemen van een ander op mij geprojecteerd werden en waarbij ik er pas veel later achterkwam dat ze niet van mij maar van de ander waren. Het is nogal moeilijk om verantwoordelijkheid te nemen voor iets dat niet van je is. Het had natuurlijk ook alles te maken met het feit dat ik mezelf niet goed genoeg kende, dus eigenlijk niet de verantwoordelijkheid voor mijzelf had genomen.

Het is vaak veel makkelijker om problemen ergens anders neer te leggen om zo niet je eigen rommel op te hoeven ruimen en daarmee de goede verantwoordelijkheid te nemen. Die eigen rommel gaat in het geval van persoonlijke ontwikkeling vaak over angsten, verlangens, onverwerkte emoties en/of donkere stukken in jezelf. Niet iedereen is er even happig op om dit aan te kijken.

Uitgangspunten

Ik heb mede geïnspireerd door de 10 rules of being human en the 4 agreements een aantal uitgangspunten voor mezelf geformuleerd waar ik zelf zoveel mogelijk naar probeer te handelen. Door mezelf regelmatig tegen het licht van deze uitgangspunten te houden loop ik nog tegen genoeg onvolkomenheden in mijn eigen gedrag en leven aan.

Jij bent verantwoordelijk voor jezelf. Een ander kan jou niet blij of heel maken, dat kun je alleen zelf. Het staat je vrij om hier hulp van anderen bij te vragen, het is echter altijd jouw verantwoordelijkheid. Je verantwoordelijkheid gaat hierbij over je eigen geluk, je gezondheid, je gedrag, alles waar je actief zelf wat aan kan doen.

Jij gaat niet over wat de ander ziet, denkt, voelt of ervaart, dat is hun verantwoordelijkheid, anderen zijn verantwoordelijk voor zichzelf. Wat jij daarvan vindt zegt alles over jou.

Als mensen niet hun verantwoordelijkheid kunnen nemen dan moet dit expliciet gemaakt worden. Hulp vind hierbij plaats vanuit de verantwoordelijkheid voor het grotere geheel.

De verantwoordelijkheid voor het grotere geheel hebben we samen, die is niet van jou alleen.

Oplossingen

Hoe doe je dat nou in de praktijk? In de eerste plaats is het essentieel om meer zicht op een situatie te krijgen. Het is hierbij belangrijk om jezelf af te vragen je de verantwoordelijkheid hebt gekregen of hebt genomen? Door hier onderscheid in te maken doe je twee dingen tegelijk. Je kunt de verantwoordelijkheid even goed tegen het licht houden en daarbij opnieuw overwegen of het voor jou (nog) klopt.

Als je dit hebt ontrafelt dan is het goed om te kijken naar of de verantwoordelijkheid impliciet of expliciet is gekregen of genomen. Helderheid hierover maakt dat je in veel situaties veel meer mogelijkheden hebt om interventies te doen zoals de verantwoordelijkheid waar nodig weer terugleggen.

Daarnaast gaat wat mij betreft verantwoordelijkheid altijd over de vraag is het van mij of van de ander? Echt zuiver naar je eigen situatie kijken, echt jezelf en je patronen en of valkuilen ontdekken zijn belangrijke voorwaarden hiervoor. Door een helder onderscheid is het veel makkelijker om de verantwoordelijkheid volledig te  nemen of te krijgen.

De kern van de oplossing is volgens mij gelegen in jezelf beter leren kennen en je onderscheidingsvermogen te vergroten. Met de onderstaande tabel heb ik een kleine checklist gemaakt die je voor jezelf in veel situaties zou kunnen gebruiken om helder te blijven over jouw verantwoordelijkheid of die van de ander.

Gekregen Genomen
Van mij impliciet/expliciet impliciet/expliciet
Van de ander impliciet/expliciet impliciet/expliciet

Nogmaals, ik pretendeer over een groot onderwerp als verantwoordelijkheid niet compleet te zijn, veel meer is dit blog een aanzet tot een goed gesprek hierover. Het is in deze dialoog waarin we niet alleen kunnen meer samen kunnen ontdekken maar ook samen de verantwoordelijkheid kunnen nemen.